Nieswoiste choroby zapalne jelit (NChZJ), do których należą choroba Leśniowskiego-Crohna i wrzodziejące zapalenie jelita grubego, to schorzenia o charakterze przewlekłym, które mogą dotknąć osoby w każdym wieku. Najczęściej diagnozowane są u młodych dorosłych, ale ich rozwój może nastąpić zarówno w dzieciństwie, jak i w wieku podeszłym. Ze względu na złożoność tych chorób, diagnostyka jest wieloetapowa i nierzadko obejmuje szereg metod, zarówno inwazyjnych, jak i nieinwazyjnych.

Z niniejszego artykułu dowiesz się, jak rozpoznać chorobę zapalną jelit. Od czego zacząć diagnostykę i jakie badania warto wykonać? Koniecznie przeczytaj do końca!

Spis treści:

  1. Badania laboratoryjne w diagnostyce chorób zapalnych jelit
  2. Badania endoskopowe i obrazowe w NChZJ
  3. Endoskopia kapsułkowa – nowość w diagnostyce NChZJ
  4. Jak odróżnić choroby zapalne jelit od innych schorzeń?

1. Badania laboratoryjne w diagnostyce chorób zapalnych jelit

Rozpoznanie nieswoistych chorób zapalnych jelit opiera się na analizie objawów klinicznych, badań laboratoryjnych, endoskopowych, histologicznych i obrazowych.

Diagnostyka NChZJ rozpoczyna się od szczegółowego wywiadu medycznego i badania fizykalnego, które pozwalają lekarzowi na wstępną ocenę objawów oraz historii medycznej pacjenta. Objawy, które mogą sugerować NChZJ i skłaniać do dalszej diagnostyki to m.in. przewlekłe biegunki, ból brzucha, niezamierzona utrata masy ciała, a także obecność krwi w stolcu.

Jakie badania warto wykonać na początku diagnostyki chorób zapalnych jelit?

Badania laboratoryjne:

  • Morfologia krwi z rozmazem: może pomóc wykryć niedokrwistość i leukocytozę, które często występują w NChZJ.
  • OB i CRP: wskaźniki stanu zapalnego; zazwyczaj są podwyższone w przypadku aktywnej choroby zapalnej.
  • Elektrolity, kreatynina, enzymy wątrobowe: pozwalają ocenić funkcjonowanie nerek i wątroby.
  • Albumina: niski poziom albumin może wskazywać na niedożywienie, które jest częstym problemem u pacjentów z IBD.
  • Żelazo i ferrytyna: pomocne w diagnostyce anemii z niedoboru żelaza.
  • Witamina B12, kwas foliowy, witamina D: niedobory tych witamin są powszechne w chorobach zapalnych jelit.

Niski poziom witamin i składników mineralnych może wskazywać na zaburzenia wchłaniania, które często występują u pacjentów z chorobami zapalnymi jelit.

W diagnostyce IBD przydatne są także testy na obecność specyficznych przeciwciał. Przeciwciała przeciwko Saccharomyces cerevisiae (ASCA) są często wykrywane u pacjentów z chorobą Leśniowskiego-Crohna, natomiast przeciwciała przeciwjądrowe (ANCA) są charakterystyczne dla wrzodziejącego zapalenia jelita grubego. Choć badania te mogą pomóc w odróżnieniu tych dwóch schorzeń, nie zawsze dają jednoznaczne wyniki.

Badania kału

Jednym z najbardziej przydatnych narzędzi diagnostycznych w NChZJ są badania kału, które pozwalają ocenić m.in. poziom biomarkerów stanu zapalnego, takich jak kalprotektyna i laktoferyna.

  • Kalprotektyna w kale: podwyższony poziom kalprotektyny jest silnie skorelowany z aktywnym stanem zapalnym w przewodzie pokarmowym. Parametr ten służy również do monitorowania aktywności choroby oraz różnicowania nieswoistych chorób zapalnych jelit z zespołem jelita nadwrażliwego (IBS). 
  • Laktoferyna w kale: laktoferyna to białko o właściwościach przeciwzapalnych, przeciwbakteryjnych, przeciwgrzybiczych i przeciwnowotworowych. Podwyższony poziom może wskazywać na obecność przewlekłego stanu zapalnego.
  • Krew utajona w kale.

Badanie kału na obecność patogenów (Salmonella, Escherichia coli, Shigella, Campylobacter, Yersinia, Clostridium difficile, prątki gruźlicy, pasożyty).

Oznaczanie kalprotektyny i laktoferyny jest również przydatne w różnicowaniu NChZJ od zaburzeń czynnościowych, szczególnie zespołu jelita drażliwego (IBS), który nie powoduje podwyższenia markerów stanu zapalnego.

2. Badania endoskopowe i obrazowe w NChZJ

Kolonoskopia jest złotym standardem w diagnostyce nieswoistych chorób zapalnych jelit. Badanie to pozwala na bezpośrednią ocenę stanu błony śluzowej jelit, a także na pobranie wycinków do badań histopatologicznych, kluczowych do potwierdzenia diagnozy. W razie konieczności w trakcie kolonoskopii lekarz może również wykonać drobne zabiegi, takie jak usuwanie polipów czy tamowanie krwawień. Kolonoskopia jest uważana za bezpieczne i skuteczne badanie diagnostyczne, jednak jak każda procedura medyczna wiąże się z pewnym ryzykiem i ma swoje przeciwwskazania.

Przeciwskazania do kolonoskopii: zaostrzenia choroby zapalnej jelit, objawy zapalenia otrzewnej, podejrzenie perforacji przewodu pokarmowego, ciężkie choroby serca i płuc (np. zawał serca, niewyrównana niewydolność serca), ostra niewydolność oddechowa, ciąża, zaburzenia krzepnięcia krwi.

Choć kolonoskopia jest badaniem inwazyjnym, umożliwia wczesne wykrycie raka jelita grubego oraz dokładną ocenę zmian zapalnych w jelitach.

W niektórych przypadkach, gdy kolonoskopia nie jest możliwa, stosuje się badania obrazowe, takie jak rezonans magnetyczny (MRI) czy tomografia komputerowa (CT).

Rezonans magnetyczny

Badanie umożliwia ocenę stanu błony śluzowej jelit, pozwala wykryć obecność przetok, zwężeń oraz nacieków zapalnych w ścianach jelit. Jest szczególnie przydatna w diagnostyce choroby Leśniowskiego-Crohna, gdzie zmiany najczęściej zlokalizowane są w jelicie cienkim.

Tomografia komputerowa

Badanie pozwala wykryć obecność ropni, przetok czy perforację jelit, które mogą wystąpić jako powikłania w zaawansowanym stadium choroby Leśniowskiego-Crohna.

Decyzja o wyborze metody diagnostycznej zależy od wielu czynników, takich jak rodzaj i umiejscowienie zmian zapalnych, wiek pacjenta czy stopień zaawansowania choroby. 

Chroniczne napięcie może prowadzić do nasilenia objawów i częstszych nawrotów chorób zapalnych jelit. Badania pokazują, że u osób chorujących na NChZJ obserwuje się częstsze nawroty choroby w okresach silnego stresu emocjonalnego. Wpływ stresu na choroby zapalne jelit jest dwukierunkowy. Działa on zarówno jako czynnik zaostrzający przebieg choroby, jak i skutek przewlekłych dolegliwości ze strony układu pokarmowego. Już sam czynnik choroby i towarzyszących jej objawów (silne bóle brzucha, biegunki, przewlekłe zmęczenie, niedokrwistość) stanowią źródło stresu i znaczący sposób pogarszają samopoczucie oraz jakość życia.

3. Endoskopia kapsułkowa – nowość w diagnostyce NChZJ.

Endoskopia kapsułkowa to nowoczesne narzędzie diagnostyczne, które znacząco pozszerza możliwości obrazowania przewodu pokarmowego. Badanie polega na połknięciu przez pacjenta małej kapsułki wyposażonej w kamerę, która rejestruje obrazy z wnętrza przewodu pokarmowego bez konieczności wprowadzania endoskopu. Niewątpliwą zaletą kapsułki endoskopowej jest jej mała inwazyjność oraz możliwość obrazowania całego przewodu pokarmowego, w szczególności trudno dostępnych obszarów jelita cienkiego. Badanie to jest również stosunkowo komfortowe dla pacjenta, ponieważ nie wymaga znieczulenia ani hospitalizacji.

Endoskopia kapsułkowa ma również kilka wad. Jednym z ograniczeń jest brak możliwości pobrania wycinków do badania histopatologicznego, które jest istotne do pełnej oceny zmian zapalnych. Ponadto, brak kontroli nad kapsułką stwarza ryzyko, że niektóre obszary jelita mogą zostać pominięte, zwłaszcza jeżeli pasaż jelitowy jest zbyt szybki lub zbyt wolny. Przeciwwskazaniem do endoskopii kapsułkowej są zwężenia jelit oraz zaburzenia połykania i motoryki przewodu pokarmowego.

Ze względu na ograniczoną dostępność i wysoki koszt badania, obecnie jest ono rzadko wykorzystywane w diagnostyce nieswoistych chorób zapalnych jelit.

4. Jak odróżnić choroby zapalne jelit od innych schorzeń?

Diagnostyka nieswoistych chorób zapalnych jelit może stanowić wyzwanie, ponieważ objawy są często niespecyficzne i mogą przypominać symptomy innych schorzeń. Kluczowe jest wykluczenie innych jednostek chorobowych, które mogą dawać podobne objawy.

Celiakia

To choroba autoimmunologiczna, w której dochodzi do uszkodzenia kosmków jelitowych w wyniku nieprawidłowej reakcji układu odpornościowego na gluten. Diagnoza celiakii opiera się na badaniach serologicznych (m.in. badanie przeciwciał przeciwko transglutaminazie tkankowej) oraz biopsji jelita cienkiego wykonywanej podczas gastroskopii. Czasem wykonywane są również badania genetyczne.

Zespół jelita nadwrażliwego (IBS)

IBS to przewlekła choroba przewodu pokarmowego o charakterze czynnościowym, która objawia się bólami brzucha i zmiennym rytmem wypróżnień (biegunka, zaparcia lub ich naprzemienne występowanie). Do objawów alarmowych, które powinny skłonić do dalszej diagnostyki w kierunku nieswoistych chorób zapalnych jelit należą przede wszystkim: obecność krwi w stolcu oraz silny ból brzucha, który wybudza w nocy.

Diagnostyka nieswoistych chorób zapalnych jelit jest złożonym procesem, który wymaga zastosowania różnych metod w celu uzyskania pełnego obrazu choroby i wykluczenia innych schorzeń. Dokładny wywiad lekarski i analiza wyników badań są kluczowe dla postawienia prawidłowego rozpoznania i skutecznego leczenia choroby zapalnej jelit.

Jeżeli wolisz słuchać niż czytać, koniecznie zajrzyj do mojego Podcastu. A jeśli chcesz być na bieżąco z moimi podcastami, w których poruszam temat szeroko pojętej dietetyki i zdrowia, w tym zdrowia psychicznego, zapisz się do Newslettera.

Bibliografia

  1. Bischoff SC, Bager P, Escher J, Forbes A, Hébuterne X, Hvas CL, Joly F, Klek S, Krznaric Z, Ockenga J, Schneider S, Shamir R, Stardelova K, Bender DV, Wierdsma N, Weimann A. ESPEN guideline on Clinical Nutrition in inflammatory bowel disease. Clin Nutr. 2023 Mar;42(3):352-379. doi: 10.1016/j.clnu.2022.12.004. Epub 2023 Jan 13. PMID: 36739756.
  2. Bruner LP, White AM, Proksell S. Inflammatory Bowel Disease. Prim Care. 2023 Sep;50(3):411-427. doi: 10.1016/j.pop.2023.03.009. Epub 2023 May 10. PMID: 37516511.
  3. M’Koma AE. Inflammatory Bowel Disease: Clinical Diagnosis and Surgical Treatment-Overview. Medicina (Kaunas). 2022 Apr 21;58(5):567. doi: 10.3390/medicina58050567. PMID: 35629984; PMCID: PMC9144337.
  4. Clough J, Colwill M, Poullis A, Pollok R, Patel K, Honap S. Biomarkers in inflammatory bowel disease: a practical guide. Therap Adv Gastroenterol. 2024 May 9;17:17562848241251600. doi: 10.1177/17562848241251600. PMID: 38737913; PMCID: PMC11085009.
  5. Liu D, Saikam V, Skrada KA, Merlin D, Iyer SS. Inflammatory bowel disease biomarkers. Med Res Rev. 2022 Sep;42(5):1856-1887. doi: 10.1002/med.21893. Epub 2022 May 23. PMID: 35603998; PMCID: PMC10321231.
  6. Spiceland CM, Lodhia N. Endoscopy in inflammatory bowel disease: Role in diagnosis, management, and treatment. World J Gastroenterol. 2018 Sep 21;24(35):4014-4020. doi: 10.3748/wjg.v24.i35.4014. PMID: 30254405; PMCID: PMC6148432.
  7. Akpunonu B, Hummell J, Akpunonu JD, Ud Din S. Capsule endoscopy in gastrointestinal disease: Evaluation, diagnosis, and treatment. Cleve Clin J Med. 2022 Apr 1;89(4):200-211. doi: 10.3949/ccjm.89a.20061. PMID: 35365558.


Nieswoiste choroby zapalne jelit (NChZJ) to grupa przewlekłych schorzeń o podłożu autoimmunologicznym, które dotyczą milionów ludzi na całym świecie. Nie ulega wątpliwości, że NChZJ w znacznym stopniu wpływają na jakość życia pacjentów. Mimo rosnącej świadomości na temat tych chorób, wciąż istnieje wiele mitów, które mogą utrudniać dostęp do rzetelnych informacji, a tym samym skuteczne leczenie. 

W niniejszym artykule postaramy się obalić najczęstsze mity oraz skonfrontować je z faktami na temat chorób zapalnych jelit. Koniecznie przeczytaj do końca!

Spis treści:

  1. Nieswoiste choroby zapalne jelit – fakty.
  2. Nieswoiste choroby zapalne jelit – mity.

1. Nieswoiste choroby zapalne jelit – fakty

Choroby zapalne jelit mogą dotyczyć osób w każdym wieku – FAKT

Nieswoiste choroby zapalne jelit (NChZJ), takie jak choroba Leśniowskiego-Crohna i wrzodziejące zapalenie jelita grubego, mogą wystąpić u osób w każdym wieku. Choć najczęściej diagnozowane są u młodych dorosłych między 15. a 35. rokiem życia, dotyczą one zarówno dzieci, jak i osoby starsze. W ciągu ostatnich 25 lat liczba przypadków choroby zapalnej jelit wśród osób poniżej 18. roku życia wzrosła dwukrotnie. Przyczyny zwiększonej zapadalności na NChZJ wśród dzieci nie zostały w pełni wyjaśnione. Uważa się, że znaczącą rolę w rozwoju chorób autoimmunologicznych odgrywają zmiany w mikrobiocie jelitowej, wynikajace m.in. ze zmniejszonej ekspozycji na drobnoustroje w początkowych latach życia oraz wysoko przetworzonej diety. Należy również uwzględnić rosnącą świadomość na temat chorób zapalnych jelit oraz lepsze narzędzia diagnostyczne, które pozwalają postawić diagnozę na wczesnym etapie choroby. 

NChZJ nie można całkowicie wyleczyć – FAKT

Niestety, nieswoistych chorób zapalnych jelit nie można obecnie całkowicie wyleczyć. Celem leczenia NChZJ jest osiągnięcie i utrzymanie remisji, czyli okresu wyciszenia objawów. Pomimo braku możliwości całkowitego wyleczenia, odpowiednia farmakoterapia, dieta i zmiana stylu życia mogą znacząco poprawić jakość życia pacjentów i zwiększyć szansę na utrzymanie długotrwałej remisji.

Styl życia ma znaczenie w NChZJ – FAKT

Styl życia odgrywa kluczową rolę zarówno w profilaktyce, jak i terapii nieswoistych chorób zapalnych jelit. Oprócz właściwej diety, równie ważne są regularna aktywność fizyczna, jakościowy sen, dbałość o rytm dobowy oraz zarządzanie stresem. Wszystkie te czynniki wywierają korzystny wpływ na mikrobiotę jelitową. Aktywność fizyczna wspiera prawidłowe funkcjonowanie układu immunologicznego oraz zdrowie jelit. Istotnym aspektem w prewencji i terapii chorób zapalnych jelit jest również rezygnacja z używek. Wykazano, że palenie papierosów wiąże się z większym ryzykiem wystąpienia choroby Crohna i może nasilać postęp choroby. Z kolei przewlekłe spożycie alkoholu przyczynia się do rozwoju dysbiozy jelitowej, zwiększenia przepuszczalności bariery jelitowej oraz nasilenia stanu zapalnego.

Stres może nasilać objawy choroby zapalnej jelit – FAKT

Nadmierny, przewlekły stres wywiera negatywny wpływ na funkcjonowanie przewodu pokarmowego, obniża odporność organizmu oraz przyczynia się do nasilenia stanów zapalnych. Zarówno silny, jak długotrwały stres może wpływać na aktywność choroby i nasilać objawy NChZJ. Badania sugerują, że stresujące wydarzenia oraz traumatyczne przeżycia mogą przyczyniać się do zwiększonego ryzyka rozwoju nieswoistych chorób zapalnych jelit, a wysoki poziom odczuwanego stresu może wiązać się z zaostrzeniem objawów.

Niestety, w dzisiejszym świecie nie jesteśmy w stanie całkowicie wyeliminować stresu ze swojego życia, natomiast możemy nauczyć się odpowiednio nim zarządzać. Pomocne mogą okazać się kontakt z naturą, techniki relaksacyjne (takie jak medytacja, joga czy ćwiczenia oddechowe), a także wsparcie psychologiczne i terapia poznawczo-behawioralna.

2. Nieswoiste choroby zapalne jelit – mity.

NChZJ to wynik niewłaściwej diety – MIT

Jednym z najczęstszych mitów dotyczących NChZJ jest przekonanie, że są one wynikiem niewłaściwej diety. Ważne jest, aby podkreślić, że dieta odgrywa kluczową rolę zarówno w zapobieganiu, jak i leczeniu choroby zapalnej jelit. Choć sposób żywienia może znacząco wpływać na nasilenie objawów oraz wspierać efektywność leczenia, nie jest on jedynym ani bezpośrednim czynnikiem wywołującym chorobę. Przyczyny rozwoju nieswoistych chorób zapalnych jelit są złożone i nierzadko stanowią połączenie wielu czynników: genetycznych, immunologicznych i środowiskowych.

Objawy NChZJ dotyczą wyłącznie jelit – MIT

Objawy nieswoistych chorób zapalnych jelit mogą być bardzo zróżnicowane w zależności od lokalizacji stanu zapalnego. Choć główne symptomy dotyczą jelit (bóle brzucha, biegunki, wzdęcia) choroby te mogą wywoływać także szereg innych dolegliwości spoza przewodu pokarmowego. U pacjentów mogą występować zapalenie stawów, zapalenie spojówek oraz zmiany skórne, takie jak rumień guzowaty czy bolesne owrzodzenia na skórze. Pacjenci z chorobami zapalnymi jelit bardzo często borykają się z niedoborami pokarmowymi, które mogą prowadzić m.in. do rozwoju anemii. Ponadto choroba przewlekła i towarzyszące jej objawy nierzadko wiążą się z utratą masy ciała, osłabieniem, zaburzeniami depresyjnymi oraz ogólnym pogorszeniem samopoczucia.

Gluten jest przyczyną rozwoju chorób zapalnych jelit – MIT

Obecnie brakuje badań, które potwierdzałyby związek między spożyciem glutenu  a rozwojem nieswoistych chorób zapalnych jelit. Chociaż niektórzy pacjenci zgłaszają poprawę stanu zdrowia po wyeliminowaniu glutenu z diety, dotychczas nie udowodniono, że wywołuje on lub nasila objawy NChZJ. Redukcja objawów po przejściu na dietę bezglutenową może wynikać z ogólnego wpływu wysoko przetworzonej diety na rozwój stanu zapalnego lub z eliminacji innych potencjalnych czynników wyzwalających, niekoniecznie samego glutenu. Należy pamiętać, że indywidualna tolerancja na produkty może różnić się wśród pacjentów. Ważne jest, aby każda zmiana w diecie była dopasowana do zgłaszanych dolegliwości oraz indywidualnych potrzeb pacjenta.

Każda osoba z NChZJ powinna unikać nabiału – MIT

Podobnie jak w przypadku glutenu, eliminacja nabiału z diety nie jest konieczna u wszystkich osób z chorobami zapalnymi jelit. Choć niektóre osoby mogą odczuwać nasilenie objawów po spożyciu produktów mlecznych, ta reguła nie sprawdzi się u każdego. Pacjenci z chorobą Leśniowskiego-Crohna są bardziej predysponowani do rozwoju nietolerancji laktozy niż osoby, u których stan zapalny jest zlokalizowany w obrębie jelita grubego. Ponadto, jeśli na etapie remisji pacjent nie zgłasza nasilenia objawów po spożyciu danego produktu, nie ma konieczności jego eliminacji. Warto pamiętać, że stosowanie diet eliminacyjnych niesie za sobą ryzyko niedoborów witamin i składników mineralnych (m.in. wapnia, żelaza, magnezu, cynku, witamin z grupy B), dlatego powinny być rozważane indywidualnie i stosowane pod okiem dietetyka klinicznego.


Osoby z NChZJ nie mogą prowadzić normalnego życia – MIT

Nie ulega wątpliwości, że objawy związane z chorobami zapalnymi jelit mogą znacząco wpłynąć na codzienność i jakość życia pacjentów. Jednak dzięki postępom w diagnostyce i skutecznym metodom leczenia, osoby z NChZJ mają szansę na uzyskanie długotrwałej remisji. Nowoczesne terapie, takie jak leki immunosupresyjne, leczenie biologiczne oraz chirurgiczne pozwalają na skuteczne kontrolowanie objawów i poprawę jakości życia. Równie istotną rolę pełnią odpowiednio dobrana dietoterapia oraz zmiany w stylu życia. Interdyscyplinarne podejście do leczenia oraz połączenie tych wszystkich aspektów pozwala pacjentom na aktywne życie i realizowanie swoich celów.

Skuteczna terapia nieswoistych chorób zapalnych jelit wymaga podejścia dostosowanego do indywidualnych potrzeb każdego pacjenta. Dostęp do rzetelnych informacji i obalanie mitów na temat chorób zapalnych jelit są niezbędne dla zwiększenia świadomości społecznej oraz poprawy efektywności leczenia.

Jeżeli wolisz słuchać niż czytać, koniecznie zajrzyj do mojego Podcastu. A jeśli chcesz być na bieżąco z moimi podcastami, w których poruszam temat szeroko pojętej dietetyki i zdrowia, w tym zdrowia psychicznego, zapisz się do Newslettera.

Bibliografia

  1. Khan R, Kuenzig ME, Benchimol EI. Epidemiology of Pediatric Inflammatory Bowel Disease. Gastroenterol Clin North Am. 2023 Sep;52(3):483-496. doi: 10.1016/j.gtc.2023.05.001. PMID: 37543395.
  2. Kuenzig ME, Fung SG, Marderfeld L, Mak JWY, Kaplan GG, Ng SC, Wilson DC, Cameron F, Henderson P, Kotze PG, Bhatti J, Fang V, Gerber S, Guay E, Kotteduwa Jayawarden S, Kadota L, Maldonado D F, Osei JA, Sandarage R, Stanton A, Wan M; InsightScope Pediatric IBD Epidemiology Group; Benchimol EI. Twenty-first Century Trends in the Global Epidemiology of Pediatric-Onset Inflammatory Bowel Disease: Systematic Review. Gastroenterology. 2022 Apr;162(4):1147-1159.e4. doi: 10.1053/j.gastro.2021.12.282. Epub 2022 Jan 5. PMID: 34995526.
  3. Ashton JJ, Beattie RM. Inflammatory bowel disease: recent developments. Arch Dis Child. 2024 Apr 18;109(5):370-376. doi: 10.1136/archdischild-2023-325668. PMID: 37468139; PMCID: PMC11056939.
  4. Owczarek D, Rodacki T, Domagała-Rodacka R, Cibor D, Mach T. Diet and nutritional factors in inflammatory bowel diseases. World J Gastroenterol. 2016 Jan 21;22(3):895-905. doi: 10.3748/wjg.v22.i3.895. PMID: 26811635; PMCID: PMC4716043.
  5. Rozich JJ, Holmer A, Singh S. Effect of Lifestyle Factors on Outcomes in Patients With Inflammatory Bowel Diseases. Am J Gastroenterol. 2020 Jun;115(6):832-840. doi: 10.14309/ajg.0000000000000608. PMID: 32224703; PMCID: PMC7274876.
  6. Bishehsari F, Magno E, Swanson G, Desai V, Voigt RM, Forsyth CB, Keshavarzian A. Alcohol and Gut-Derived Inflammation. Alcohol Res. 2017;38(2):163-171. PMID: 28988571; PMCID: PMC5513683.
  7. Bisgaard TH, Allin KH, Keefer L, Ananthakrishnan AN, Jess T. Depression and anxiety in inflammatory bowel disease: epidemiology, mechanisms and treatment. Nat Rev Gastroenterol Hepatol. 2022 Nov;19(11):717-726. doi: 10.1038/s41575-022-00634-6. Epub 2022 Jun 22. PMID: 35732730.
  8. Godala M, Gaszyńska E, Zatorski H, Małecka-Wojciesko E. Dietary Interventions in Inflammatory Bowel Disease. Nutrients. 2022 Oct 12;14(20):4261. doi: 10.3390/nu14204261. PMID: 36296945; PMCID: PMC9607252.
  9. Paulides E, Boukema I, van der Woude CJ, de Boer NKH. The Effect of Psychotherapy on Quality of Life in IBD Patients: A Systematic Review. Inflamm Bowel Dis. 2021 Apr 15;27(5):711-724. doi: 10.1093/ibd/izaa144. PMID: 32737977; PMCID: PMC8047856.


Nieswoiste choroby zapalne jelit, takie jak choroba Leśniowskiego-Crohna i wrzodziejące zapalenie jelita grubego, to przewlekłe schorzenia przewodu pokarmowego, które charakteryzuje przewlekły stan zapalny oraz uszkodzenie błony śluzowej jelit. U pacjentów chorujących na choroby zapalne jelit często występują niedobory pokarmowe. Do głównych przyczyn niedoborów witamin i składników mineralnych w NChZJ należą: zaburzenia wchłaniania, toczący się w jelicie stan zapalny oraz ograniczenia dietetyczne związane z nasileniem objawów choroby.

W leczeniu chorób zapalnych jelit oprócz leczenia farmakologicznego istotną rolę pełnią również dieta, styl życia oraz dodatkowa suplementacja. Jakie korzyści niesie za sobą suplementacja w remisji oraz w okresie zaostrzeń choroby? Jakie suplementy warto przyjmować w NChZJ? Wszystkiego dowiesz się z niniejszego artykułu!

Spis treści:

  1. Suplementacja bazowa, czyli must-have w chorobach zapalnych jelit
  2. Jak wesprzeć organizm w okresie zaostrzeń choroby zapalnej jelit?
  3. Co warto suplementować w okresie remisji NChZJ?

1. Suplementacja bazowa, czyli must-have w chorobach zapalnych jelit

Suplementacja podstawowa to fundament wsparcia organizmu, który powinien być stosowany praktycznie przez cały czas. To nasza baza, która na celu kompleksowe zadbanie o układ odpornościowy, zdrowie układu pokarmowego i zapobieganie nawrotom choroby zapalnej.

Witamina D

Witamina D pełni kluczową rolę w terapii chorób o podłożu zapalnym ze względu na jej właściwości immunomodulujące i przeciwzapalne. Przegląd systematyczny i metaanaliza z 2023 roku wykazały, że suplementacja witaminą D może zmniejszyć ryzyko nawrotu u pacjentów z chorobą zapalną jelit, szczególnie u osób z chorobą Leśniowskiego-Crohna. Ponadto, pacjenci, którzy przyjmowali witaminę D mieli niższy wskaźnik nawrotów choroby niż osoby, które nie stosowały suplementacji. Warto pamiętać, że dawka witaminy D powinna być dobierana indywidualnie w porozumieniu z lekarzem na podstawie wyników badań (parametr 25(OH)D).

Kwasy omega-3 (EPA i DHA)

Kwasy tłuszczowe omega-3, do których należą kwas eikozapentaenowy (EPA) i kwas dokozaheksaenowy (DHA) zaliczane są do tzw. niezbędnych nienasyconych kwasów tłuszczowych (NNKT). Kwasy omega-3 wykazują korzystny wpływ na układ immunologiczny, obniżają produkcję cytokin prozapalnych oraz wzmacniają barierę jelitową. Badania pokazują, że suplementacja EPA + DHA może skutecznie zmniejszać stan zapalny oraz przyczyniać się do wydłużenia okresu remisji u pacjentów chorujących na nieswoiste choroby zapalne jelit.

Rekomendowana dawka w celu uzyskania efektu terapeutycznego w NChZJ wynosi 2-3 g EPA+DHA dziennie. Warto podkreślić, że zalecane dzienne spożycie kwasów omega-3 może różnić się w zależności od indywidualnych potrzeb pacjenta i stopnia nasilenia stanu zapalnego.

Magnez

Magnez jest składnikiem mineralnym, który pełni szereg ważnych funkcji w organizmie. Jest on m.in. kofaktorem enzymów antyoksydacyjnych, które chronią komórki przed stresem oksydacyjnym. Magnez wpływa na perystaltykę jelit i przyczynia się do zmniejszenia stanu zapalnego. U pacjentów chorujących na nieswoiste choroby zapalne jelit często obserwuje się niedobory tego składnika, głównie ze względu na przewlekłe biegunki i zaburzenia wchłaniania.

Badania wskazują, że suplementacja magnezu może przynieść korzyści w zakresie redukcji objawów NChZJ oraz zmniejszenia stanu zapalnego. Najczęściej rekomendowanymi formami są cytrynian lub glicynian magnezu. Suplementy magnezu są ogólnie dość dobrze tolerowane przez pacjentów, niemniej jednak stosowane w wysokich dawkach mogą powodować biegunki i nasilać inne problemy żołądkowo-jelitowe. Aby ograniczyć wystąpienie potencjalnych skutków ubocznych, dawka i forma suplementu powinny być ustalane indywidualnie.

2. Jak wesprzeć organizm w okresie zaostrzeń chorób zapalnych jelit?

Probiotyki

Celowana probiotykoterapia może stanowić skuteczne wsparcie w leczeniu NChZJ. Badania sugerują, że probiotyki mogą wpływać na redukcję objawów oraz poprawę jakości życia pacjentów. Bakterie probiotyczne przyczyniają się do redukcji stanu zapalnego w jelitach poprzez modulację mikrobioty i wzmocnienie bariery jelitowej. Najwięcej badań w kontekście probiotyków w nieswoistych chorobach zapalnych jelit dotyczy szczepów Bifidobacterium longum, Bifidobacterium infantis 35624 oraz Saccharomyces boulardii. Przykładowo, liczne badania wskazują, że Saccharomyces boulardii może przyczyniać się do poprawy funkcji jelit oraz redukcji objawów, takich jak bóle brzucha, biegunki czy krwawienia. Wybór odpowiedniego szczepu probiotycznego oraz dawkowanie powinny być dostosowane do indywidualnych potrzeb pacjenta i specyfiki objawów.

L-glutamina

L-glutamina to aminokwas, który stanowi źródło energii dla komórek nabłonka jelitowego (enterocytów), dzięki czemu wspomaga regenerację błony śluzowej jelita oraz poprawia integralność bariery jelitowej. Ponadto, wykazuje właściwości immunomodulujące i wzmacnia odporność. Badania kliniczne sugerują, że suplementacja L-glutaminą może wspomagać leczenie chorób zapalnych jelit poprzez wspieranie procesów gojenia śluzówki jelit.

Maślan sodu

Podobnie jak L-glutamina, maślan sodu jest kluczowym źródłem energii dla enterocytów, dzięki czemu przyczynia się do wzmocnienia bariery jelitowej. Maślan sodu promuje wzrost korzystnych bakterii probiotycznych, hamuje rozwój patogenów oraz wykazuje właściwości przeciwzapalne. Wykazano, że suplementacja maślanem sodu może być skutecznym wsparciem w leczeniu NChZJ, szczególnie w kontekście wyciszenia stanu zapalnego i regeneracji błony śluzowej jelita.

Laktoferyna

Laktoferyna to białko o właściwościach przeciwbakteryjnych, przeciwgrzybiczych, immunomodulujących. Hamuje produkcję cytokin prozapalnych, wspiera układ odpornościowy i przyczynia się do utrzymania integralności bariery jelitowej.

Kurkumina

Kurkumina wykazuje silne działanie przeciwzapalne i wspomaga funkcje trawienne. Badania wskazują, że suplementacja kurkuminy przyczynia się do zmniejszenia stanu zapalnego w NChZJ.

3. Co warto suplementować w okresie remisji NChZJ?

Probiotyki

Probiotykoterapia stanowi ważne uzupełnienie leczenia nieswoistych chorób zapalnych jelit i długoterminowe wsparcie w kontekście utrzymywania remisji. Najnowsze badania sugerują, że zarówno probiotyki jednoszczepowe, takie jak Saccharomyces boulardii i Lactobacillus rhamnosus GG, oraz preparaty wieloszczepowe (VSL#3) mogą przynieść korzyści w postaci wydłużenia remisji i redukcji objawów choroby zapalnej jelit. Warto zaznaczyć, że skuteczność probiotyków może się różnić w zależności od szczepu, dlatego wybór preparatu powinien być podyktowany indywidualnymi potrzebami pacjenta.

Babka płesznik

Babka płesznik to przykład roślinny będącej bogatym źródłem błonnika rozpuszczalnego. Ten rodzaj błonnika po rozpuszczeniu w wodzie tworzy konsystencję żelu, dzięki czemu nie podrażnia śluzówki jelita. Błonnik zawarty w babce płesznik wspiera korzystną mikrobiotę jelitową, poprawia perystaltykę jelit, zmniejsza częstotliwość biegunek oraz zapobiega zaparciom. Przegląd systematyczny opublikowany w “Nutrients” w 2021 roku wykazał, że błonnik zawarty w babce płesznik poprawia regularność wypróżnień i przyczynia się do zmniejszenia objawów jelitowych u pacjentów z NChZJ.

Olej z czarnuszki

Olej z nasion czarnuszki (Nigella sativa) wykazuje szereg właściwości prozdrowotnych, m.in. ma działanie przeciwzapalne i immunomodulujące, wspiera funkcje trawienne oraz układ odpornościowy. Suplementacja olejem z czarnuszki może stanowić skuteczne wsparciem w obniżeniu stanu zapalnego w chorobach zapalnych jelit.


W okresie remisji, podobnie jak w zaostrzeniu choroby zapalnej jelit warto rozważyć suplementację następujących składników:

  • kurkumina
  • laktoferyna
  • maślan sodu
  • l-glutamina

Suplementacja w nieswoistych chorobach zapalnych jelit (NChZJ) odgrywa kluczową rolę zarówno w okresach zaostrzeń, jak i remisji. Dawkowanie i wybór suplementów powinny być dostosowane do indywidualnych potrzeb pacjenta. Suplementacja stanowi ważne uzupełnienie terapii nieswoistych chorób zapalnych jelit, przyczyniając się do poprawy jakości życia pacjentów. Ważne jest jednak, aby pamiętać, że nie stanowi ona podstawy leczenia i nie może zastąpić odpowiedniej dietoterapii oraz leczenia farmakologicznego.

Jeżeli wolisz słuchać niż czytać, koniecznie zajrzyj do mojego Podcastu. A jeśli chcesz być na bieżąco z moimi podcastami, w których poruszam temat szeroko pojętej dietetyki i zdrowia, w tym zdrowia psychicznego, zapisz się do Newslettera.

Bibliografia

  1. Cornet, N., Battat, R. Diet, Deficiencies, and Inflammatory Bowel Diseases: a Comprehensive Review. Curr Treat Options Gastro 21, 157–171 (2023). https://doi.org/10.1007/s11938-023-00415-3
  2. Valvano M, Magistroni M, Cesaro N, Carlino G, Monaco S, Fabiani S, Vinci A, Vernia F, Viscido A, Latella G. Effectiveness of Vitamin D Supplementation on Disease Course in Inflammatory Bowel Disease Patients: Systematic Review With Meta-Analysis. Inflamm Bowel Dis. 2024 Feb 1;30(2):281-291. doi: 10.1093/ibd/izac253. PMID: 36579768.
  3. Ajabnoor SM, Thorpe G, Abdelhamid A, Hooper L. Long-term effects of increasing omega-3, omega-6 and total polyunsaturated fats on inflammatory bowel disease and markers of inflammation: a systematic review and meta-analysis of randomized controlled trials. Eur J Nutr. 2021 Aug;60(5):2293-2316. doi: 10.1007/s00394-020-02413-y. Epub 2020 Oct 21. PMID: 33084958.
  4. Swan K, Allen PJ. Omega-3 fatty acid for the treatment and remission of Crohn’s disease. J Complement Integr Med. 2013 May 7;10:/j/jcim.2013.10.issue-1/jcim-2012-0010/jcim-2012-0010.xml. doi: 10.1515/jcim-2012-0010. PMID: 23652637.
  5. Costescu S, Bratosin F, Popa ZL, Hrubaru I, Citu C. Does Magnesium Provide a Protective Effect in Crohn’s Disease Remission? A Systematic Review of the Literature. Nutrients. 2024 May 28;16(11):1662. doi: 10.3390/nu16111662. PMID: 38892595; PMCID: PMC11174356.
  6. Peters V, Dijkstra G, Campmans-Kuijpers MJE. Are all dietary fibers equal for patients with inflammatory bowel disease? A systematic review of randomized controlled trials. Nutr Rev. 2022 Apr 8;80(5):1179-1193. doi: 10.1093/nutrit/nuab062. PMID: 34486663; PMCID: PMC8990763.
  7. Liu N, Feng G, Zhang X, Hu Q, Sun S, Sun J, Sun Y, Wang R, Zhang Y, Wang P, Li Y. The Functional Role of Lactoferrin in Intestine Mucosal Immune System and Inflammatory Bowel Disease. Front Nutr. 2021 Nov 25;8:759507. doi: 10.3389/fnut.2021.759507. PMID: 34901112; PMCID: PMC8655231.
  8. Vakadaris, G.; Stefanis, C.; Giorgi, E.; Brouvalis, M.; Voidarou, C.; Kourkoutas, Y.; Tsigalou, C.; Bezirtzoglou, E. The Role of Probiotics in Inducing and Maintaining Remission in Crohn’s Disease and Ulcerative Colitis: A Systematic Review of the Literature. Biomedicines 2023, 11, 494. https://doi.org/10.3390/ biomedicines11020494
  9. Ma Y, Yang D, Huang J, Liu K, Liu H, Wu H, Bao C. Probiotics for inflammatory bowel disease: Is there sufficient evidence? Open Life Sci. 2024 Apr 5;19(1):20220821. doi: 10.1515/biol-2022-0821. PMID: 38585636; PMCID: PMC10998680.
  10. Dominika Jakubczyk, Katarzyna Leszczyńska and Sabina Górska The Effectiveness of Probiotics in the Treatment of Inflammatory Bowel Disease (IBD)—A Critical Review Nutrients 2020, 12(7), 1973; https://doi.org/10.3390/nu12071973
  11. Recharla N, Geesala R, Shi XZ. Gut Microbial Metabolite Butyrate and Its Therapeutic Role in Inflammatory Bowel Disease: A Literature Review. Nutrients. 2023 May 11;15(10):2275. doi: 10.3390/nu15102275. PMID: 37242159; PMCID: PMC10221771.
  12. Lin Y, Liu H, Bu L, Chen C, Ye X. Review of the Effects and Mechanism of Curcumin in the Treatment of Inflammatory Bowel Disease. Front Pharmacol. 2022 Jun 20;13:908077. doi: 10.3389/fphar.2022.908077. PMID: 35795556; PMCID: PMC9250976.
  13. Mohit M, Farrokhzad A, Faraji SN, Heidarzadeh-Esfahani N, Kafeshani M. Effect of Nigella sativa L. supplementation on inflammatory and oxidative stress indicators: A systematic review and meta-analysis of controlled clinical trials. Complement Ther Med. 2020 Nov;54:102535. doi: 10.1016/j.ctim.2020.102535. Epub 2020 Aug 9. PMID: 33183658.
  14. Jarmakiewicz-Czaja S, Zielińska M, Helma K, Sokal A, Filip R. Effect of Nigella sativa on Selected Gastrointestinal Diseases. Curr Issues Mol Biol. 2023 Apr 3;45(4):3016-3034. doi: 10.3390/cimb45040198. PMID: 37185722; PMCID: PMC10136991.

Dietoterapia jest integralną częścią leczenia nieswoistych chorób zapalnych jelit. Dieta odgrywa kluczową rolę w zarządzaniu chorobami zapalnymi jelit, nie tylko jako wsparcie dla terapii farmakologicznych, ale często również jako samodzielna strategia terapeutyczna. Odpowiednie żywienie może pomóc w uzyskaniu remisji objawów, znacznie zmniejszyć częstotliwość nawrotów choroby i poprawić jakość życia pacjentów. 

W tym artykule omówimy najczęstsze strategie żywieniowe oraz specjalistyczne diety stosowane w leczeniu NChZJ. Jednak czy te diety faktycznie działają? Jakie są potencjalne korzyści i zagrożenia z ich stosowania? Koniecznie przeczytaj do końca!

Spis treści:

  1. Leczenie żywieniowe chorób zapalnych jelit
  2. Specyficzne diety eliminacyjne w leczeniu NChZJ

1. Leczenie żywieniowe chorób zapalnych jelit

Nieswoiste choroby zapalne jelit, takie jak choroba Leśniowskiego-Crohna (ChLC) i wrzodziejące zapalenie jelita grubego (WZJG), wymagają kompleksowego podejścia terapeutycznego. W terapii NChZJ kluczową rolę odgrywa żywienie, które może znacząco wpłynąć na przebieg choroby, indukcję remisji oraz poprawę stanu odżywienia pacjentów.

Diety elementarne oraz żywienie dojelitowe (EN, ang. enteral nutrition) są najczęściej stosowanymi metodami w celu uzyskania remisji NChZJ. W okresach zaostrzenia choroby można również rozważyć włączenie doustnych preparatów specjalnego przeznaczenia medycznego (ONS), aby uzupełnić codzienną dietę. W przypadku, gdy żywienie doustne jest niemożliwe lub niewystarczające, rozważa się podawanie pokarmu przez sondę nosowo-żołądkową bądź nosowo-jelitową.

Według wytycznych Europejskiego Towarzystwa Żywienia Klinicznego i Metabolizmu (ESPEN) do najskuteczniejszych interwencji żywieniowych w NChZJ należą:

  • uzupełniające żywienie dojelitowe (SEN, ang. supplementary enteral nutrition),
  • częściowe żywienie dojelitowe (PEN, ang. partial enteral nutrition),
  • wyłączne dojelitowe leczenie żywieniowe (EEN, ang. exclusive enteral nutrition).

Uzupełniające żywienie dojelitowe (SEN)

Uzupełniające żywienie dojelitowe (SEN) polega na wzbogaceniu diety w energię i składniki odżywcze za pomocą specjalnych preparatów przemysłowych. ESPEN zaleca tę metodę jako wspomagające leczenie żywieniowe w sytuacji, gdy codzienna dieta nie wystarcza do pokrycia zapotrzebowania na kalorie i składniki odżywcze. Niewątpliwą zaletą SEN jest to, że jest ona jedynie uzupełnieniem codziennego żywienia, a pacjent jednocześnie kontynuuje swoją standardową dietę. 

Częściowe żywienie dojelitowe (PEN)

Częściowe żywienie dojelitowe (PEN) polega na zastąpieniu części posiłków pacjenta preparatami przemysłowymi. PEN pokrywa 80-90% zapotrzebowania energetycznego, podczas gdy pozostałe 10-20% dostarczane jest ze zwyczajową dietą.

Wyłączne dojelitowe leczenie żywieniowe (EEN)

Wyłączne żywienie dojelitowe (EEN) jest rekomendowaną strategią leczenia aktywnej postaci choroby Leśniowskiego-Crohna u dzieci i młodzieży. Zgodnie z wytycznymi ESPEN wyłączne żywienie dojelitowe jest skuteczną metodą leczenia pierwszego rzutu w chorobie Leśniowskiego-Crohna u dzieci i młodzieży. W niektórych przypadkach u dorosłych z aktywną postacią choroby Crohna EEN może być stosowane jako wsparcie farmakoterapii, szczególnie gdy inne metody leczenia okazują się nieskuteczne.

Warto wspomnieć, że rutynowe stosowanie EEN nie jest obecnie zalecane u dorosłych i dzieci chorujących na wrzodziejące zapalenie jelita grubego ze względu na brak aktualnych danych potwierdzających skuteczność tej interwencji w uzyskaniu remisji WZJG.

Całkowite żywienie pozajelitowe (TPN)

Całkowite żywienie pozajelitowe (TPN, ang. total parental nutrition) jest zalecane wyłącznie, gdy żywienie doustne lub dojelitowe nie jest wystarczające, pacjent nie toleruje EEN, lub nie ma możliwości żywienia drogą dojelitową. Dodatkowe wskazania do stosowania żywienia pozajelitowego obejmują m.in. niedrożność przewodu pokarmowego. Żywienie parenteralne może być również stosowane wspomagająco u pacjentów z aktywną postacią choroby Leśniowskiego-Crohna.

Każda z tych metod ma swoje specyficzne zastosowanie i może znacząco przyczynić się do poprawy jakości życia, uzyskania oraz podtrzymania remisji objawów. Ważne jest, aby forma leczenia żywieniowego była dobierana indywidualnie z uwzględnieniem specyficznych potrzeb i stanu zdrowia pacjenta.

2. Specyficzne diety eliminacyjne w leczeniu NChZJ

W ostatnich latach rośnie zainteresowanie konkretnymi modelami żywienia, które mogłyby wspomóc leczenie chorób zapalnych jelit. Do najpopularniejszych należą m.in. dieta low FODMAP, dieta SCD oraz dieta CDED.

Dieta Low FODMAP

Dieta low FODMAP jest uznawana za złoty standard w terapii zespołu jelita nadwrażliwego (IBS). Jest to dieta eliminacyjna o niskiej zawartości fermentujących węglowodanów (oligo, di-, monosacharydów oraz polioli). Węglowodany z grupy FODMAP znajdują się m.in. w niektórych warzywach i owocach, produktach zbożowych, nasionach roślin strączkowych oraz produktach mlecznych zawierających laktozę. Składniki takie jak laktoza, fruktoza czy poliole mogą przyczyniać się do nasilenia objawów, takich jak wzdęcia i bóle brzucha. Badania wskazują, że czasowe stosowanie diety low FODMAP (przez 4-6 tygodni) może przynosić ulgę pacjentom cierpiącym na zespół jelita drażliwego (IBS), który nierzadko towarzyszy nieswoistym chorobom zapalnym jelit. Aktualnie brakuje dowodów potwierdzających skuteczność diety low FODMAP w zakresie zmniejszenia stanu zapalnego w aktywnej postaci NChZJ. Taka interwencja powinna być rozważana wyłącznie u pacjentów, u których występują objawy czynnościowe sugerujące współwystępowanie IBS.

Dieta SCD (Dieta Specyficznych Węglowodanów)

Pierwotnie dieta SCD (ang. Specific carbohydrates diet) została opracowana jako metoda leczenia pacjentów chorujących na celiakię. Z czasem zaczęto rozważać ten model żywienia w terapii nieswoistych chorób zapalnych jelit. Dieta SCD polega na całkowitej eliminacji węglowodanów złożonych, do których należą skrobia, laktoza i sacharoza. Wykluczeniu podlegają produkty zbożowe, większość produktów mlecznych, cukier, słodycze, żywność wysoko przetworzona, a także warzywa zawierające skrobię. W diecie SCD dozwolone są natomiast łatwo przyswajalne węglowodany proste, zawarte w świeżych owocach i warzywach niskoskrobiowych, mięso, jaja, ryby, nasiona roślin strączkowych, fermentowane produkty mleczne oraz miód.

Badania sugerują, że dieta specyficznych węglowodanów może skutecznie wspierać gojenie śluzówki jelita oraz łagodzić objawy choroby zapalnej. Uważa się, że dieta SCD może być skuteczną metodą wspomagającą leczenie chorób zapalnych jelit, zwłaszcza u tych pacjentów, którzy nie reagują na terapie konwencjonalne. Pomimo korzystnych wyników klinicznych, dieta SCD wiąże się z pewnymi wyzwaniami. Wielu pacjentów doświadcza trudności w utrzymaniu tak rygorystycznej diety, która niesie za sobą dodatkowe ryzyko niedoborów pokarmowych. Konieczność eliminacji wielu produktów spożywczych może być trudna do zaakceptowania na dłuższą metę. Obecnie brakuje badań uwzględniających długoterminową skuteczność diety SCD w terapii NChZJ. 

Dieta CDED 

Dieta CDED (ang. Crohn’s disease exclusion diet) została opracowana przez ekspertów z Nestle Health Science. Ten model żywienia powstał z myślą o pacjentach z chorobą Leśniowskiego-Crohna jako skuteczna metoda wspomagająca leczenie. 

Terapia żywieniowa CDED opiera się na połączeniu częściowego żywienia dojelitowego (PEN) z wybranymi produktami diety naturalnej. Zaleca się, aby dieta opierała się przede wszystkim na produktach świeżych i nisko przetworzonych. Głównym mechanizmem działania CDED jest eliminacja lub ograniczenie ekspozycji na czynniki żywieniowe, które mogą mieć potencjalnie szkodliwy wpływ na rozwój i przebieg choroby Leśniowskiego-Crohna. Dodatkowo, dieta zakłada produktów bogatych w błonnik rozpuszczalny oraz skrobię oporną. Podaż tych produktów ma sprzyjać zwiększeniu produkcji krótkołańcuchowych kwasów tłuszczowych, które wykazują silne działanie przeciwzapalne.

Badania nad dietą CDED wykazały jej skuteczność w indukcji remisji oraz poprawie stanu zdrowia pacjentów z chorobą Leśniowskiego-Crohna. W grupie pacjentów stosujących CDED + PEN zaobserwowano korzystne zmiany w mikrobiocie jelitowej oraz zmniejszenie przepuszczalności jelitowej. Ponadto, terapia łącząca CDED z PEN była lepiej tolerowana w porównaniu z wyłącznym żywieniem dojelitowym (EEN).

Dietoterapia ma fundamentalne znaczenie dla skuteczności terapii nieswoistych chorób zapalnych jelit. Odpowiednie żywienie może wspierać leczenie farmakologiczne, pomagać w osiągnięciu remisji i poprawie jakości życia pacjentów. Niezależnie od zastosowanego modelu terapii żywieniowej, kluczowe jest opracowanie planu dostosowanego do indywidualnych potrzeb pacjenta oraz jego aktualnej sytuacji życiowej. Warto podkreślić, że sukces terapii zależy w głównej mierze od ścisłej współpracy pacjenta z dietetykiem oraz lekarzem prowadzącym.

Jeżeli wolisz słuchać niż czytać, koniecznie zajrzyj do mojego Podcastu. A jeśli chcesz być na bieżąco z moimi podcastami, w których poruszam temat szeroko pojętej dietetyki i zdrowia, w tym zdrowia psychicznego, zapisz się do Newslettera.

Bibliografia

  1. Bischoff SC, Bager P, Escher J, Forbes A, Hébuterne X, Hvas CL, Joly F, Klek S, Krznaric Z, Ockenga J, Schneider S, Shamir R, Stardelova K, Bender DV, Wierdsma N, Weimann A. ESPEN guideline on Clinical Nutrition in inflammatory bowel disease. Clin Nutr. 2023 Mar;42(3):352-379. doi: 10.1016/j.clnu.2022.12.004. Epub 2023 Jan 13. PMID: 36739756.
  2. Banasiewicz T. Żywienie w zaburzeniach mikrobioty jelitowej. PZWl Wydawnictwo lekarskie, Warszawa 2022.
  3. Reznikov EA, Suskind DL. Current Nutritional Therapies in Inflammatory Bowel Disease: Improving Clinical Remission Rates and Sustainability of Long-Term Dietary Therapies. Nutrients. 2023 Jan 28;15(3):668. doi: 10.3390/nu15030668. PMID: 36771373; PMCID: PMC9920576.
  4. Jaramillo AP, Abaza A, Sid Idris F, Anis H, Vahora I, Moparthi KP, Al Rushaidi MT, Muddam M, Obajeun OA. Diet as an Optional Treatment in Adults With Inflammatory Bowel Disease: A Systematic Review of the Literature. Cureus. 2023 Jul 18;15(7):e42057. doi: 10.7759/cureus.42057. PMID: 37601990; PMCID: PMC10433035.
  5. Deas J, Shah ND, Konijeti GG, Lundin A, Lanser O, Magavi P, Ali S. Dietary therapies for adult and pediatric inflammatory bowel disease. Nutr Clin Pract. 2024 Jun;39(3):530-545. doi: 10.1002/ncp.11146. Epub 2024 Mar 20. PMID: 38505875.
  6. Popa SL, Pop C, Dumitrascu DL. Diet Advice for Crohn’s Disease: FODMAP and Beyond. Nutrients. 2020 Dec 6;12(12):3751. doi: 10.3390/nu12123751. PMID: 33291329; PMCID: PMC7762196.
  7. Cox SR, Lindsay JO, Fromentin S, Stagg AJ, McCarthy NE, Galleron N, Ibraim SB, Roume H, Levenez F, Pons N, Maziers N, Lomer MC, Ehrlich SD, Irving PM, Whelan K. Effects of Low FODMAP Diet on Symptoms, Fecal Microbiome, and Markers of Inflammation in Patients With Quiescent Inflammatory Bowel Disease in a Randomized Trial. Gastroenterology. 2020 Jan;158(1):176-188.e7. doi: 10.1053/j.gastro.2019.09.024. Epub 2019 Oct 2. PMID: 31586453.
  8. MacLellan A, Moore-Connors J, Grant S, Cahill L, Langille MGI, Van Limbergen J. The Impact of Exclusive Enteral Nutrition (EEN) on the Gut Microbiome in Crohn’s Disease: A Review. Nutrients. 2017 May 1;9(5):447. doi: 10.3390/nu9050447. PMID: 28468301; PMCID: PMC5452177.
  9. Correia I, Oliveira PA, Antunes ML, Raimundo MDG, Moreira AC. Is There Evidence of Crohn’s Disease Exclusion Diet (CDED) in Remission of Active Disease in Children and Adults? A Systematic Review. Nutrients. 2024 Mar 28;16(7):987. doi: 10.3390/nu16070987. PMID: 38613020; PMCID: PMC11013840.

Nieswoiste choroby zapalne jelit to schorzenia autoimmunologiczne, w których układ odpornościowy atakuje własne tkanki. W konsekwencji dochodzi do destrukcji błony śluzowej przewodu pokarmowego i rozwoju stanu zapalnego o różnym nasileniu. W poprzednich artykułach na blogu omówiliśmy najczęstsze objawy oraz przyczyny nieswoistych chorób zapalnych jelit, a także rolę mikrobioty jelitowej w rozwoju tych schorzeń.

W niniejszym artykule skupimy się na roli diety w prewencji i terapii nieswoistych chorób zapalnych jelit. Dieta odgrywa istotną rolę na każdym etapie leczenia NChZJ, wpływając na poprawę stanu zdrowia pacjentów oraz wspierając uzyskanie remisji objawów.

Jak powinna wyglądać dieta w nieswoistych chorobach zapalnych jelit? Czym różni się żywienie w trakcie zaostrzeń i podczas remisji choroby? Jakie składniki diety wspierają leczenie chorób zapalnych jelit? Koniecznie przeczytaj do końca!

Spis treści:

  1. Znaczenie diety w nieswoistych chorobach zapalnych jelit.
  2. Zalecenia żywieniowe w prewencji chorób zapalnych jelit.
  3. Żywienie w okresie zaostrzeń.
  4. Dieta w okresie remisji.

1. Znaczenie diety w nieswoistych chorobach zapalnych jelit

Czynniki żywieniowe odgrywają kluczową rolę w patogenezie nieswoistych chorób zapalnych jelit. Dane epidemiologiczne wskazują, że dieta może istotnie wpływać na ryzyko rozwoju IBD oraz na przebieg i aktywność choroby.

Celem dietoterapii w nieswoistych chorobach zapalnych jelit jest wyrównanie niedoborów pokarmowych, uzyskanie remisji objawów oraz poprawa jakości życia pacjentów. Odpowiednie żywienie ma za zadanie dostarczyć odpowiednią podaż niezbędnych mikro- i makroskładników. Jest to szczególnie ważne ze względu na ograniczone wchłanianie składników odżywczych oraz zwiększony metabolizm wynikający z przewlekłego stanu zapalnego w przewodzie pokarmowym. Z drugiej strony nieodpowiednie żywienie może przyczyniać się do nasilenia stanu zapalnego i prowadzić do zaostrzeń choroby.

Jednym z mechanizmów, za pośrednictwem których dieta oddziałuje na rozwój NChZJ, jest wpływ na mikrobiotę jelitową. Bogata różnorodność gatunkowa drobnoustrojów zasiedlających dolny odcinek przewodu pokarmowego jest niezbędna dla prawidłowego funkcjonowania układu pokarmowego, a także układu immunologicznego. Badania wskazują, że zarówno skład, jak i funkcjonowanie mikrobioty jelitowej mogą wpływać na rozwój stanu zapalnego, zależnie od odpowiedzi immunologicznej organizmu. Właściwy sposób żywienia ma fundamentalne znaczenie w indukowaniu remisji chorób zapalnych jelit. Badania wskazują, że dieta może w istotny sposób wpływać na przebieg NChZJ, a sposób żywienia może działać zarówno prewencyjnie, jak i nasilać objawy choroby. Dieta oddziałuje na skład i funkcje mikrobioty jelitowej, a określone czynniki żywieniowe mogą kształtować jej strukturę, wpływając na rozwój stanów zapalnych.

2. Zalecenia żywieniowe w prewencji chorób zapalnych jelit

Nie ulega wątpliwości, że rodzaj diety poprzez wpływ na mikrobiom ma kluczowe odgrywa kluczową rolę w profilaktyce nieswoistych chorób zapalnych jelit. Czynniki żywieniowe, takie jak zwiększone spożycie warzyw i owoców oraz nienasyconych kwasów tłuszczowych, wykazują działanie ochronne na jelita i zmniejszają ryzyko rozwoju stanu zapalnego. Rekomendowanym modelem żywienia w prewencji NChZJ jest dieta śródziemnomorska. Charakteryzuje się ona wysokim spożyciem błonnika pokarmowego oraz nienasyconych kwasów tłuszczowych omega-3. Odpowiednia podaż błonnika sprzyja rozwojowi korzystnej mikrobioty oraz wspiera produkcję przeciwzapalnych SCFA.

Z kolei zachodnia dieta oparta o żywność wysokoprzetworzoną, o niskiej zawartości błonnika może prowadzić do degradacji błony śluzowej jelit i zwiększać jej przepuszczalność. Istotne znaczenia ma również rodzaj spożywanego tłuszczu. Niekorzystny wpływ na mikrobiotę jelitową wykazują nasycone kwasy tłuszczowe, kwasy tłuszczowe trans, wysokie spożycie cukrów prostych oraz dodatki do żywności (emulgatory, sztuczne barwniki, sztuczne substancje słodzące czy konserwanty). Badania wskazują, że nadmierne spożycie emulgatorów, barwników spożywczych i wzmacniaczy smaku może wpływać na rozwój stanów zapalnych i indukować rozwój NChZJ.

W badaniach zaobserwowano, że osoby stosujące dietę bogatą w białko i tłuszcze zwierzęce mają mniej korzystnych bakterii Firmicutes. Z kolei u osób, których dieta obfitowała w węglowodany złożone (nisko przetworzone produkty zbożowe, warzywa, owoce i nasiona roślin strączkowych) dominowały korzystne bakterie z rodzaju Prevotella.

Kolejnym czynnikiem żywieniowym, na który warto zwrócić uwagę w kontekście diety prozapalnej jest rodzaj spożywanego białka. Badania sugerują, że białko zwierzęce, zwłaszcza przetworzone czerwone mięso (parówki, wędliny, kiełbasy) może być związane ze zwiększonym ryzykiem chorób zapalnych jelit. Wykazano, że wysokie spożycie czerwonego mięsa może promować nawrót aktywnej fazy wrzodziejącego zapalenia jelita grubego. Produkty fermentacji białek zwierzęcych mogą negatywnie wpływać na mikrobiom oraz integralność bariery jelitowej. Ponadto żywność wysoko przetworzona ma charakter prozapalny.

Według wytycznych Europejskiego Towarzystwa Żywienia Klinicznego i Metabolizmu (ESPEN), dieta w prewencji NChZJ powinna:

  • być bogata w owoce i warzywa oraz nisko przetworzone produkty zbożowe,
  • zminimalizować spożycie produktów wysoko przetworzone,
  • ograniczać spożywanie czerwonego mięsa i tłuszczów nasyconych,
  • uwzględniać spożycie tłustych ryb morskich bogatych w kwasy tłuszczowe omega-3.

3. Żywienie w okresie zaostrzeń NChZJ

Ogólne zalecenia żywieniowe dla pacjentów z NChZJ należy modyfikować w zależności od indywidualnych potrzeb i tolerancji pacjenta. Żywienie w okresie remisji będzie się różnić od tej zalecanej w trakcie trwania aktywnej fazy choroby. Dieta w okresie zaostrzeń NChZJ ma na celu złagodzenie objawów NChZJ i odciążenie przewodu pokarmowego przy jednoczesnym zapewnieniu odpowiedniej podaży składników odżywczych.

Podczas zaostrzeń NChZJ, zapotrzebowanie energetyczne może ulec zwiększeniu ze względu na utrzymujący się stan zapalny, gorączkę oraz zwiększony metabolizm. Zgodnie z wytycznymi ESPEN, dzienne zapotrzebowanie energetyczne powinno być dostosowane indywidualnie do potrzeb pacjenta, uwzględniając m.in. stopień nasilenia choroby, stan odżywienia oraz choroby współistniejące. Według zaleceń, zapotrzebowanie energetyczne w okresie zaostrzeń powinno wynosić około 30-35 kcal/kg masy ciała na dobę.

Pacjenci cierpiący na nieswoiste choroby zapalne jelit są szczególnie narażeni na niedożywienie oraz utratę beztłuszczowej masy ciała. W związku z nasilonym katabolizmem białek zalecane jest zwiększone spożycie białka. Wytyczne ESPEN sugerują podaż od 1,2 do 1,5 gramów białka/kilogram masy ciała na dobę w okresie zaostrzeń NChZJ.

W NChZJ również zapotrzebowanie na mikroskładniki odżywcze jest zwiększone z powodu ograniczenia spożywania pokarmów, pogorszenia wchłaniania oraz nasilonych biegunek. W konsekwencji wzrasta ryzyko niedoborów witamin i składników mineralnych: witaminy D, żelaza, wapnia, kwasu foliowego i witaminy B12 (częściej u pacjentów z chorobą Leśniowskiego-Crohna niż w przypadku WZJG). Aby zapobiec niedoborom pokarmowym i niedożywieniu u pacjentów z chorobami zapalnymi jelit, zaleca się regularne monitorowanie poziomów wybranych parametrów, a w przypadku niedoborów wdrożenie odpowiedniej dietoterapii oraz indywidualnie dobranej suplementacji pod kątem dietetyka klinicznego.

W okresie zaostrzeń zalecana jest dieta lekkostrawna oraz unikanie pokarmów drażniących śluzówkę objętego stanem zapalnym przewodu pokarmowego.

  • Obróbka termiczna: preferowane są potrawy gotowane, gotowane parze, duszone.
  • Lekkostrawność pokarmów: w okresie zaostrzeń NChZJ zaleca się spożywanie łatwostrawnych produktów, takich jak gotowane warzywa, chude mięso (np. kurczak bez skóry), gotowane lub duszone ryby, jasne buliony, drobne kasze. W przypadku owoców preferowane są te obierane ze skórki, przecierane lub blendowane na puree. Zaleca się unikanie ciężkostrawnych, wzdymających i bardzo tłustych potraw.
  • Ograniczenie drażniącego działania: należy unikać pokarmów i napojów o silnym działaniu drażniącym, takich jak alkohol, kawa, pikantne przyprawy. Zaleca się także unikanie bardzo gorących lub bardzo zimnych potraw. Ograniczeniu podlega także spożycie błonnika pokarmowego, zwłaszcza frakcji nierozpuszczalnej. Niezalecane są surowe warzywa i owoce, orzechy oraz produkty pełnoziarniste, które mogą być trudne do strawienia i drażniące dla objętej stanem zapalnym śluzówki jelit.
  • Regularność i objętość posiłków: ważne jest spożywanie regularnych posiłków o niewielkiej objętości, aby maksymalnie odciążyć przewód pokarmowy. Posiłki powinny być spożywane w spokojnej atmosferze, uważnie i powoli.

4. Dieta w okresie remisji

Według wytycznych ESPEN, dieta podczas remisji powinna opierać się na zasadach racjonalnego odżywiania zbliżonych do modelu diety śródziemnomorskiej. W tym okresie postępowanie żywieniowe ma na celu utrzymanie dobrego stanu zdrowia oraz zapobieganie nawrotom choroby. Ten etap jest znacznie przyjemniejszy pod kątem różnorodności produktów i znacznie mniejszej liczby ograniczeń. Dieta pacjentów w okresie remisji powinna być maksymalnie odżywcza i silnie przeciwzapalna.

  • Różnorodność: dieta bogata w warzywa, owoce, pełnoziarniste produkty zbożowe, chude drób, zdrowe tłuszcze (np. awokado, orzechy, nasiona, oleje roślinne), ryby oraz produkty mleczne o niskiej zawartości tłuszczu.
  • Dieta bogata w błonnik: zalecane jest spożywanie pełnoziarnistych produktów zbożowych, warzyw, owoców oraz nasion roślin strączkowych. Błonnik pokarmowy wspiera prawidłowe funkcjonowanie jelit poprzez wpływ na mikrobiotę i poprawę perystaltyki.
  • Dieta silnie przeciwzapalna: bogata w antyoksydanty (owoce jagodowe, ciemnozielone warzywa liściaste, orzechy, nasiona, zioła i przyprawy, oliwa z oliwek, zielona herbata, kakao), a uboga w produkty wysoko przetworzone, tłuste, pikantne. które mogą wpływać negatywnie na mikrobiotę jelitową i prowadzić do ponownego nasilenia objawów.
  • Suplementacja: w niektórych przypadkach może być konieczna suplementacja witamin szczególnie jeśli występują niedobory np. witaminy D, żelaza czy witamin z grupy B. Decyzję o suplementacji zawsze należy podejmować pod okiem specjalisty na podstawie wyników badań laboratoryjnych i indywidualnych potrzeb pacjenta.
  • Styl życia, wspierający zdrowie jelit i mikrobioty jelitowej: umiarkowana aktywność fizyczna, regularny sen oraz odpowiednie zarządzanie stresem.

Warto pamiętać, że tolerancja na konkretne produkty spożywcze może różnić się w zależności od pacjenta, dlatego tak ważne jest monitorowanie reakcji organizmu na poszczególne pokarmy.

Dieta ma ogromne znaczenie w prewencji i terapii nieswoistych chorób zapalnych jelit. Odpowiednie nawyki żywieniowe mogą wspierać procesy regeneracyjne, zmniejszać stan zapalny oraz poprawiać jakość życia pacjentów. Zalecenia żywieniowe powinny być dostosowane do indywidualnych potrzeb pacjentów, zarówno w okresach zaostrzeń, jak i remisji choroby.

Jeżeli wolisz słuchać niż czytać, koniecznie zajrzyj do mojego Podcastu. A jeśli chcesz być na bieżąco z moimi podcastami, w których poruszam temat szeroko pojętej dietetyki i zdrowia, w tym zdrowia psychicznego, zapisz się do Newslettera.

Bibliografia

  1. Bischoff SC, Bager P, Escher J, Forbes A, Hébuterne X, Hvas CL, Joly F, Klek S, Krznaric Z, Ockenga J, Schneider S, Shamir R, Stardelova K, Bender DV, Wierdsma N, Weimann A. ESPEN guideline on Clinical Nutrition in inflammatory bowel disease. Clin Nutr. 2023 Mar;42(3):352-379. doi: 10.1016/j.clnu.2022.12.004. Epub 2023 Jan 13. PMID: 36739756.
  2. Banasiewicz T. Żywienie w zaburzeniach mikrobioty jelitowej. PZWl Wydawnictwo lekarskie, Warszawa 2022
  3. Rapozo Davy C. M. i wsp.: Diet and microbiota in inflammatory bowel disease: The gut in disharmony, World J. Gastroenterol. 2017;23(12): 2124–2140.
  4. Hashash JG, Elkins J, Lewis JD, Binion DG. AGA Clinical Practice Update on Diet and Nutritional Therapies in Patients With Inflammatory Bowel Disease: Expert Review. Gastroenterology. 2024 Mar;166(3):521-532. doi: 10.1053/j.gastro.2023.11.303. Epub 2024 Jan 23. PMID: 38276922.
  5. Altajar S, Moss A. Inflammatory Bowel Disease Environmental Risk Factors: Diet and Gut Microbiota. Curr Gastroenterol Rep. 2020 Oct 12;22(12):57. doi: 10.1007/s11894-020-00794-y. PMID: 33044636.
  6. Roncoroni L, Gori R, Elli L, Tontini GE, Doneda L, Norsa L, Cuomo M, Lombardo V, Scricciolo A, Caprioli F, Costantino A, Scaramella L, Vecchi M. Nutrition in Patients with Inflammatory Bowel Diseases: A Narrative Review. Nutrients. 2022 Feb 10;14(4):751. doi: 10.3390/nu14040751. PMID: 35215401; PMCID: PMC8879392.
  7. Mentella M. Ch., Scaldaferri F., Pizzoferrato M. i wsp. Nutrition, IBD and Gut Microbiota: A Review. Nutrients 2020; 12 (4):944.
  8. Massironi S, Viganò C, Palermo A, Pirola L, Mulinacci G, Allocca M, Peyrin-Biroulet L, Danese S. Inflammation and malnutrition in inflammatory bowel disease. Lancet Gastroenterol Hepatol. 2023 Jun;8(6):579-590. doi: 10.1016/S2468-1253(23)00011-0. Epub 2023 Mar 15. PMID: 36933563.
  9. Vrdoljak J, Vilović M, Živković PM, Tadin Hadjina I, Rušić D, Bukić J, Borovac JA, Božić J. Mediterranean Diet Adherence and Dietary Attitudes in Patients with Inflammatory Bowel Disease. Nutrients. 2020 Nov 8;12(11):3429. doi: 10.3390/nu12113429. PMID: 33171662; PMCID: PMC7695291.